Mórdhifríochtaí Gramadaí

Urú consan

Anallód bhíodh urú consan á chleachtadh ag scríbhneoirí na hAlban mar atá sé á chleachtadh ag scríbhneoirí na hÉireann. Ach féadtar a rá nach gcleachtann an mhuintir thall an fíorurú anois. Mar sin féin, cleachtann siad gnásanna atá gaolmhar go maith do ghnás an urú – go háirithe sa mhéid a bhaineann le consain liopacha.

1. Is é nan a bhíonn acu mar ghnáthfhoirm den alt roimh ainmfhocail sa tuiseal ginideach, iolra. Ach ní nan ach nam a bhíonn acu roimh ainmfhocail ar tús dóibh consain liopacha. Mar shampla:

luchd nam bàta .i. lucht na mbád

2. Cleachtar gnás den chineál céanna úd roimh thúschonsain na mbriathra. Mar shamplaí:

An cum iad cuimhne air sin? .i. An gcoinneoidh siad cuimhne air sin?

Tha mi an dùil gun cum .i. Tá mé ag dúil go gcoinneoidh.

ach

Am buain Calum a’ mhòine dhuibh? .i. An mbainfidh Colum an mhóin daoibh?

Tha mi an dùil gum buain .i. Tá mé ag dúil go mbainfidh.

Foirmeacha iolra na n-ainmfhocal

Taobh amuigh de ainmfhocal den chéad díochlaonadh, is é –an (nó –ean) is foirceann coitianta, iolra, do ainmfhocal na Gáidhlig. Mar shamplaí:

casan .i. cosa.

cailleachan .i. cailleacha.

Figheadairean .i. fíodóirí.

pìobairean .i. píobairí.

Agus úsáidtear an foirceann céanna sin le cuid de ainmfhocail an chéad díochlaonta féin. Mar shamplaí:

cuantan .i. cuanta.

dorsan .i. doirse.

Foirmeacha na bhforainmneacha

De ghnáth, úsáideann muintir na hAlban mi, thu, e, i, agus iad in ionad mé, tú, sé, sí, agus siad.

Briathra

1. An aimsir chaite, modh táscach

In ionad Ar…? …gur….níor….agus….nár…., is éard a úsáidtear thall an do…?…gun do…cha do…agus…nach do…. Mar shamplaí:

An do thuit e? Chuala mi gun do thuit e. Cha do thuit e. Thùirt e nach do thuit e.

Ar thit sé? Chuala mé gur thit sé Níor thit sé. Dúirt sé nár thit sé.

2. Fáistineach agus láithreach, modh táscach

Níl ach an aon fhoirm sa Gháidhlig don aimsir láithreach agus don aimsir fháistineach; agus is ar an chomhthéacs a aithnítear cé acu ciall fháistineach nó ciall láithreach a bhíonn leis an fhoirm sin. Mar shamplaí:

Théid mi suas a màireach .i. Rachaidh mé suas amárach.

Is tric a théid mi an rathad sin .i. Is minic a théim an bealach sin.

Ach is an-mhinic ar fad a chuirtear an aimsir láithreach i gcéill sa dóigh seo:

A bheil iad a’ creidsinn an sgeòil sin? Tha iad ga chreidsinn.

.i.

An gcreideann siad an scéal sin? Creideann siad é.

3. An modh ordaitheach

In ionad igí (nó –aigí) mar a bhíonn sa Ghaeilge leis an dara pearsa, iolra, is éard a bhíonn –ibh (nó –aibh) ag na Gàidhligeoirí. Mar shamplaí:

cuiribh .i. cuirigí.

togaibh .i. tógaigí.

cruinnichibh .i. cruinnigí.