Mí-úsáid
aimsire na mbriathra Gaeilge
B’fhéidir
gurb iomarcach bheith á shamhlú do chuid de scríbhneoirí na linne seo iad a
bheith ina aineolas nach ionann feidhm i gcónaí d’aimsirí na mbriathra Gaeilge
agus d’aimsirí na mbriathra Béarla. Ach is deacair a athrach sin de bharúil a
bhaint as na gnóthaí. I mórán de Ghaeilge scríofa na linne seo, úsáidtear
cuid d’aimsirí na mbriathra i ndóigheanna is gaolmhaire go mór do ghnás an
Bhéarla ná do ghnás na Gaeilge.
‘Beidh áthas ar Phádraig nuair a thagann a bheirt mhac abhaile.’
Is
minic a bhíonn a leithéidí sin d’abairtí le feiceáil sa nua-Ghaeilge; agus is
furasta a aithint cad é an taobh ónar tháinig siad. Ba nádúrtha go leor le
Béarlóirí ‘Patrick will be glad when his two sons come home.’ Ach
ní de ghnás na fíor-Ghaeilge é an aimsir ghnáthláithreach a úsáid mar atá sí
úsáidte san abairt seo thuas. Go dearfa, tá an abairt chéanna chomh mínádúrtha
le ‘Bíonn áthas ar Phádraig nuair a thiocfaidh a bheirt mhac
abhaile.’
Duine
de na scoláirí Gaeilge a thugadh cuairt ar Thír Chonaill, ba mhinic a théadh sé
chun cainte le seanduine de mhuintir na háite. Tráthnóna áirithe is ag tanú
tornapaí a bhí an seanduine nuair a chuaigh an scoláire ina dháil. “Beidh
cuibhreann maith tornapaí ansin agat nuair a fhásann siad,” arsa an scoláire.
Níor thuig an seanduine an chaint sin. Is éard a shíl sé go ndúirt an scoláire “beidh
cuibhreann maith tornapaí ansin agat má fhásann siad” - agus rinne sé
gáire. “Tá tú ag éirí dea-chainteach go maith, a dhuine uasail,” ar sé. “Ar
ndóigh, mura bhfása siad, ní bheidh siad ann ar chor ar bith, maith ná olc!”
Seo
cineál eile d’abairt ina n-úsáidtear an fhoirm ghnáthláithreach anois gan ‘gnáthaíocht’
ar bith a bheith ag baint leis an scéal: “Mura dtagann an bus roimh a trí
a chlog, ní thiocfaidh sé ar chor ar bith.” Foirm an mhodha fhoshuitigh
den chéad bhriathar ba cheart a úsáid, ar ndóigh; ach b’fhearr go mór foirm na
fáistiní féin ná lomaistriúchán ar an Bhéarla, ‘If the bus does not come
before three o’clock, it will not come at all.’ Is léir, fós, gurb as tobar an
Bhéarla a tháinig leithéidí an bholgaim seo: ‘Nuair a chuirtear san áireamh na
deacrachtaí go léir, admhófar nach gcuirtear aon am amú.’
I
dtuairiscí ar éagasc tíre, ní hannamh anois a bhaintear feidhm as an aimsir
ghnáthláithreach sa chaoi chéanna ina mbaineann Béarlóirí feidhm as aimsir
láithreach na mbriathra Béarla. Nithe nach gcuireann cor ná bogadh díobh,
tráchtar orthu ionann agus dá mbeadh siad in inmhe luí agus éirí agus a lán
cineálacha eile de ghníomhartha a dhéanamh. Faoi láthair, ní tearc, ar chor ar
bith, a leithéidí seo:
‘Éiríonn
an sliabh sin go dtí airde dhá mhíle troigh.’ (That mountain rises to a
height of two thousand feet.)
B’fhéidir gur éirigh, uair éigin anallód - é sin nó gur ísligh an talamh
ina thimpeall. Ach is fada agus is cian an sliabh ina sheasamh go socair
suaimhneach de lá agus de oíche.
(? Tá an sliabh sin dhá mhíle troigh ar airde.)
‘Ritheann
an pháirt sin den bhóthar iarainn comhthreomhar leis an abhainn.’ (That
section of the railway runs parallel to the river.)
Is dóigh nár ró-áibhéalach a rá go ritheann abhainn. Ach ní de nádúr
bhóthar iarann a bheith ina rith. Dá mba ea, d’fhéadfadh sé rud a
dhéanamh a sháródh an abhainn .i. rith in aghaidh cnoic.
(? Le hais na habhann atá an pháirt sin den bhóthar iarainn.)
“Íslíonn
an talamh go mear go dtí an loch.” (The land descends swiftly to the
lough.)
Dála an tsléibhe, fanann an chuid eile den talamh go breá socair.
(? Tá an talamh ina fána chrochta anuas go dtí an loch.)
Ní
hí a ngnáthchiall atá leis na briathra Béarla seo thuas .i. rises, runs
agus descends; is éard atá feidhm fhíortha bainte astu. Agus feidhm
fhíortha, mar an gcéanna, atá bainte as na briathra Gaeilge .i. ‘éiríonn,’ ‘ritheann’
agus ‘íslíonn.’ Ach bíonn a fhíorthacht féin ar leith ag gach aon teanga. Cibé
ar bith, is deimhin gur mór is neamhionann fíorthacht na Gaeilge agus
fíorthacht an Bhéarla. Féach an trácht atá déanta ag an Athair Peadar Ó
Laoghaire ar an neamhionannas sin:
‘It
may be laid down as a general rule that, such is the innate antagonism between
the two languages in every phrase, that so surely as a word is used
figuratively in one it is certain to be taken literally in the other, and to
express outrageous nonsense.’ [1]
Is
neartmhar an chaint í sin, agus is caint fhíor í go ginearálta. Go fóill féin,
is líonmhar an méid de dhea-Ghaeilgeoirí arbh amaideach go leor leo leithéidí
na n-abairtí úd thuas. Muintir Dhúiche Sheoigheach, b’aisteach lena lán acu a
chluinstin go luíonn Loch Measc ar an taobh thiar de Bhaile an Róba. Mar
an gcéanna, is dóigh gurbh iontach le muintir Dhún Chaoin a chluinstin go
síneann an baile sin ón fharraige amach suas go dtí an sliabh. Agus is
deimhin gur ghreannmhar le muintir Thír Chonaill a cluinstin go
n-éiríonn
an Earagail go barr Ghaoth Dobhair - nó go n-éiríonn an Earagail in áit
ar bith.
In
dhá dhóigh ar leith, tá aimsir chaite na mbriathra Gaeilge á húsáid amhail is
dá mba ionann feidhm di féin agus do aimsir chaite na mbriathra Béarla.
‘Rory
was listening to the noise that came from the opposite side of the glen.’
B’fhéidir
nach de fhíorscoth an Bhéarla an abairt seo thuas; ach, mar sin féin, níor
dheacair do ghnáth-Bhéarlóir a tuiscint mar ba cheart. Thuigfeadh sé go raibh
an torann ag teacht anall san am ina raibh Ruairí ag éisteacht leis. Ach
cad é a thuigfeadh Gaeilgeoir gan Bhéarla as ‘Bhí Ruairí ag éisteacht leis an
torann a tháinig ón taobh thall den ghleann’? An torann a tháinig,
tháinig sé, dar leat, agus ní bheadh sé inchluinte ag Ruairí, ná ag
duine ar bith eile, tar éis a bheith tagtha. Óir, ní hionann agus an
Béarla, ní dhéanann aimsir chaite na mbriathra Gaeilge ach a fhaisnéis go ndearnadh
gníomh éigin; ní chiallaíonn sé an gníomh a bheith á dhéanamh.
Déarfadh
Béarlóir ‘he would have liked to send her a Christmas card, but he did not know
where she lived.’ Ach ní déarfadh dea-Ghaeilgeoir ‘ba mhaith leis cárta Nollag
a chur chuici, ach níorbh eol dó cár chónaigh sí’ in ionad cá raibh
sí ina cónaí.
Agus
ní chiallaíonn aimsir chaite na mbriathra Gaeilge gur ghnách gníomh a
bheith á dhéanamh. Ní riachtanach di é, óir tá foirm speisialta ag briathra na
Gaeilge lena leithéid sin a chur in iúl.
‘When
I was young, many old women smoked the pipe,’ a déarfadh Béarlóir; agus
thuigfí é a bheith á fhaisnéis gur ghnách lena lán seanbhan an píopa a
chaitheamh, tráth a bhí seisean óg. Ach an é sin an rud a thuigfeadh Gaeilgeoir
gan Bhéarla as ‘Chaith a lán seanbhan an píopa, tráth bhí mise óg’? Nach
bhféadfadh sé a thuiscint gur tháinig slua de na seanmhná i ndáil a chéile, aon
uair amháin, gur chaith gach bean acu toit den phíopa?
I
dteannta an dá dhóigh sin a bhfuil trácht déanta orthu, tá aimsir chaite na
mbriathra Gaeilge á húsáid de réir fhíorthacht an Bhéarla, dála mar atáthar ag
úsáid na haimsire gnáthláithrí. Ní hannamh, ar na mallaibh, a chonacthas a
leithéid seo:
“D’éirigh
aill mhór ón trá suas go dtí an talamh ard ar a raibh an seanchaisleán suite.”
An
aimsir fháistineach féin, tá a bheagán nó a mhórán den anbhail á tabhairt
uirthi, na saolta deireanacha seo. Sa litríocht, nó i ngnáthchaint na
Gaeltachta, ní dóigh gur cleachtadh riamh cheana an aimsir fháistineach a chur
in úsáid le hais ‘b’fhéidir.’ Go fóill féin, is dóigh gur beag cainteoir
dúchais a déarfadh ‘B’fhéidir go bhfeicfidh mé amárach é’ in ionad ‘B’fhéidir
go bhfeicfinn amárach é.’
Níor
de ghnás na Gaeilge, ach oiread, an aimsir fháistineach a úsáid le hais ‘má,’
mar a úsáidtear í corruair anois. ‘Má bheidh an t-am agus an t-airgead
agam, tabharfaidh mé cuairt eile ar an mball álainn úd,’ cuir i gcás, in ionad ‘má
bhíonn an t-am...’