Caighdeán Leathan agus Caighdeán Cúng

 

De bharr an teanga a bheith ag forbairt i rith an ama, tá bearna shuntasach tagtha chun cinn idir an caighdeán scríofa agus nósanna áirithe sa teanga bheo.  Cé nach bhfuil aon réiteach simplí ar an deacracht seo, measann an Coiste nár mhiste aitheantas a thabhairt do dhá leibhéal caighdeáin scríofa, caighdeán docht a bheadh soleanta agus somhúinte don earnáil phoiblí agus lucht foghlama, agus caighdeán níos scaoilte bunaithe ar Ghaeilge na Gaeltachta do dhaoine a fheidhmíonn go nádúrtha agus go compordach sa mheán seo.  Tá an meon seo bunaithe cuid mhaith ar mholadh de chuid an Oll. Dónall Ó Baoill, a foilsíodh in alt leis, “Athchaighdeánú” na Nua-Ghaeilge, An Aimsir Óg 2000, Cuid II (Coiscéim, 2000), lgh 128-139, áit a bpléann sé an gá le Caighdeán Cúng don saol poiblí agus don fhoghlaimeoir ach Caighdeán Leathan do chainteoirí Gaeltachta agus d’fhoghlaimeoirí foirfe.

 

Dá réir sin, agus i bhfianaise roinnt freagraí a fuair muid ó chomhfhreagróirí Gaeltachta, moladh roinnt leaganacha malartacha i gcomhthéacs na rialacha seo thíos, agus iad luaite leis an gCaighdeán Leathan, ar an tuiscint go mbeidís nádúrtha ag cainteoirí Gaeltachta ach deacair a thabhairt a thabhairt faoi riail a bheadh somhúinte san earnáil oideachais.

 

Ní mór a rá nach mbaineann an t-ábhar thíos ach le cúpla pointe achrannach a bhí ag cruthú deacrachtaí dúinn le linn cheapadh na téarmaíochta agus, dá réir sin, nach bhfuil muid ag maíomh go bhfuil an obair ar bhealach ar bith cuimsitheach.  Theastódh acmhainní nach bhfuil againn chun tabhairt faoi thaighde cuimsitheach ar an mbearna idir an teanga bheo agus an caighdeán scríofa mar atá. 

 

Ar an ábhar sin, ní thugtar thíos ach cúpla nóta i dtreo Caighdeán Leathan, mar thús, sa tsúil is go mbeidh glacadh leo agus go gcuirfear leo, de réir mar is acmhainn.

 

Tá an Coiste thar a bheith buíoch dár gcomhfhreagróirí ar fad a chuir freagraí is comhairle orainn.  Gan a ndea-mhéin, ní bheadh cosa faoi chuid de na hathruithe atá molta thíos.

 


Séimhiú/Loime i ndiaidh Ainmfhocal Baininscneach Uatha

 

·        Séimhiú ar an Aidiacht

Séimhítear aidiacht a cháilíonn ainmfhocal baininscneach san ainmneach, tabharthach agus gairmeach uatha:

bean mhaith, don bhean mhaith, a bhean mhaith

 

·        Séimhiú ar an Ainmfhocal

Nuair a leanann ainmfhocal nó ainm briathartha éiginnte ainmfhocal nó ainm briathartha  baininscneach san uimhir uatha, is féidir go mbeidh an dara hainmfhocal séimhithe* nó lom, ag brath ar an ngaol idir an dá ainmfhocal. 

*Ach amháin i gcás d, t, s agus f : féach 4 thíos.

(Féach freisin Nótaí don Chaighdeán Leathan, lch 7.)

 

1: Séimhiú

 

Nuair a bhíonn an chéad ainmfhocal á cháiliú ag an dara ceann mar a bheadh aidiacht ann, séimhítear an dara hainmfhocal, mar a léiríonn na haicmí thíos:

 

(a) Brí aitreabúideach

(i) más i gcáil aidiachta atá an dara hainmfhocal nó ainm briathartha:

gairm bheatha, bean chéile, oiliúint choirp is intinne, tír dhúchais, oíche ghaoithe, litir mholta, giúis phortaigh, litir  thagartha, aiste théarma, uimhir theileafóin, áit chónaithe, bean chaointe, bean ghlantacháin, cloch cheangail, lámh tharrthála, bó mhaith bhainne, ubh dhonn chirce, uirlis úr chuardaigh, teanga chaighdeánach mharcála

Ach ní chuirtear an séimhiú i bhfeidhm má ghabhann aidiacht leis an ainmfhocal

               sa ghinideach:

oíche gaoithe móire, scian coise duibhe, tine móna taise, cruimh snáthaide móire, leictreonaic gléasanna comhtháite, uimhríocht pointe fhosaithe

 

(ii) nuair a dhéanann an dara hainmfhocal idirdhealú idir dhá cheann (nó níos

               mó) de chineálacha éagsúla:

cill phlanda (seachas cill ainmhí), clann mhac (seachas clann iníonacha), eitinn bhólachta (seachas eitinn duine), traein phaisinéirí (seachas traein lastais)

 

(iii) nuair a insíonn an dara hainmfhocal ábhar an chéad chinn (is é sin, cad as

               atá sé déanta):

cos mhaide, cos chruach, culaith bhréidín, coinneal chéarach, monarcha bhrící, seid choincréite, tine ghuail, tine mhaith mhóna

 

Leid: Modh amháin le féachaint cé acu feidhm aitreabúideach nó eile atá ag an dara hainmfhocal ná seiceáil an dtéann an t-alt go nádúrtha roimh an dá ainmfhocal seachas eatarthu:

an bhean chéile (seachas bean an chéile), an ghairm bheatha (seachas gairm na beatha), an  chulaith bhréidín (seachas culaith an bhréidín), an chlann mhac (seachas clann na mac), an  chóir thaistil (seachas cóir an taistil), an tír dhúchais (seachas tír an dúchais)

 

(b) Brí chainníochta

Le cainníocht nó méid chinnte a chur in iúl (ach féach 2 (iii) thíos):

cloch mhine, deoir bhainne, glac thairní, beirt fhear, dís bhan

 

(c) Brí chomhaisnéise

Le comhaisnéis (is é sin,  nuair a chuirtear dhá ainmfhocal éiginnte – seachas i gcás daoine* -  taobh le chéile agus go sainmhíníonn an chéad cheann acu an dara  ceann), bíonn an dara ceann sa tuiseal ginideach agus séimhítear é:

stail chapaill, púróg chloiche, pusaireacht ghoil, cabaireacht chainte, cleithireacht mhagaidh

*(féach 2 (v) thíos)

 

2: Loime

 

Ní shéimhítear an dara hainmfhocal sna cásanna seo thíos:

 

(i) Nuair atá an chéad ainmfhocal ina thréith, ina pháirt de, le haghaidh nó faoi úinéireacht an dara ceann*:

breáthacht mná, uaisleacht meoin,

aghaidh mná, ceathrú caorach, ceathrú míle, cos capaill, iall bróige, lámh mhín cailín, scóig chúng buidéil, stiúir báid,

deis cainte, faill comhrá, scéim séarachais,

adharc sealgaire, bróg mná, comhairle mná, sláinte duine

*(ach féach 3 thíos)

 

(ii) Nuair is ainm briathartha nó ainmfhocal gníomhaíochta an chéad ainmfhocal agus gur ainmní nó cuspóir an dara ceann aige ní shéimhítear an dara ceann:

admháil creidimh, bainistíocht punainne, buachailleacht bó, foghlaim ceirde, forbairt pobail, géimneach bó, (ag) imirt peile, innealtóireacht bogearraí, léim capaill, teip trealaimh, titim sneachta

 

Áirítear ag fáil bháis, ag fáil bhisigh, (ag) gabháil fhoinn, (ag) gabháil cheoil mar eisceachtaí agus séimhítear iad. 

Féach, freisin, Nótaí don Chaighdeán Leathan, lch 8.

 

(iii) Nuair is cainníocht  nó méid éiginnte* atá i gceist, is é sin focail a bhfuil ciall mar breis, cuid, easpa, iomarca leo, ní shéimhítear an dara hainmfhocal:

acmhainn grinn, aois gadhair, barraíocht plámais, breis bainne, cuid mhór cainte, díth céille, easpa bia, iomarca cainte, roinnt blianta

        *(ach féach 1 (b) thuas)

 

(iv) Nuair is cnuasainm an chéad ainmfhocal dá bhfuil i gceist leis an dara hainmfhocal, ní shéimhítear an dara ceann:

buíon ban, foireann cailíní, scuaine gasúr, saithe beach, sraith dánta, táin bó

 

(v) Má tá dhá ainmfhocal i gcomhaisnéis agus ag tagairt do dhuine, ní shéimhítear an dara ceann:

baintreach óg mná, bonsach girsí, leibide garsúin, maiseog girsí, óinseach mná

 

(vi) Is iondúil nach séimhítear i ndiaidh na bhfocal seo a leanas i dteidil oifigiúla:

comhairle [= comhlacht oifigiúil], oifig, rannóg, roinn, seirbhís, scéim

 

Is mar chnuasainmneacha a bhreathnaítear ar na focail sin i dteidil oifigiúla seachas scéim agus seirbhís, áit a mbraitear an gaol “le haghaidh” a bheith idir an dá ainmfhocal:

An Roinn Cosanta, An Rannóg Pearsanra, An Oifig Slándála, An tSeirbhís Póilíneachta, Comhairle Contae Dhún na nGall, Comhairle Cathrach na Gaillimhe

              

3: An Séimhiú Idirdhealaitheach

 

Tharlódh go bhféadfaí breathnú ar phéire ainmfhocal faoi dhá ghné éagsúil den riail, agus go mbeadh an séimhiú nó an loime ceart de réir na gné den riail a d’fheilfeadh:

 

ceathrú caorach (cuid de chaora) / ceathrú chaorach (ainm ar phlanda)

culaith mairnéalaigh (ar le mairnéalach í) / culaith mhairnéalaigh (stíl chulaithe)

gloine bheorach (cineál gloine) / gloine beorach (lán le beoir)

innealtóireacht bogearraí (gníomh) / innealtóireacht bhogearraí (cineál innealtóireachta)

monarcha brící (áit a ndéantar brící) / monarcha bhrící (déanta as brící)

teanga mionlaigh (an teanga a labhraíonn mionlach áirithe) / teanga mhionlaigh (teanga a bhfuil stádas íseal aici)

(ag) gabháil móna (gníomh) / gabháil mhóna (méid chinnte móna)

léim giorria (gníomh) / léim ghiorria d’im (meafar)

(ag) tógáil cathrach (gníomh – cathair á tógáil) / tógáil chathrach (ainmfhocal agus cáilitheoir – an tógáil a gheobhadh duine i gcathair)

 

I gcásanna áirithe, is faoi ghné amháin a bhreathnaítear orthu de ghnáth, mar shampla:

clann mhac – féachtar ar “mhac” mar ainmfhocal idirdhealaitheach seachas ar “clann”  mar chnuasainm.

 

4: Rialacha maidir le séimhiú ar fhocail dar tús d, t, s, agus f

(a)   Séimhítear aidiachtaí dar tús d, t, s, agus f i ndiaidh ainmfhocal baininscneach (ar bith):

bó dhonn, líne thanaí, náire shaolta, súil dhearg, bean dheas, grian thláith,  áit shábháilte, caint shalach, feoil shaor, slis thanaí, coimhlint thréan, gruaig fhionn, obair fhíormhaith, cos fhada, seachtain fhliuch, áit fholaithe

(b)  Séimhítear ainmfhocail chinnte dar tús d, t, s agus f i ndiaidh ainmfhocal ar bith, uatha nó iolra:

foireann Dhoire, iníon Thomáis, Comhairle Contae Shligigh, fear Dhún na nGall, imreoirí Chill Dara

(c)   Ní shéimhítear ainmfhocail éiginnte dar tús d, ts i ndiaidh ainmfhocal baininscneach dar críoch d, n, t, ls:

cúirt dúiche, cúis dlí, bean tí, agóid síochána, péist talún, min sáibh, scoil samhraidh,  áit mhaith tine, bliain mhór siocáin

(d)  Ní shéimhítear ainmfhocail dar tús f i ndiaidh ainmfhocal

baininscneach*:

oíche fómhair, bean feasa, foireann fichille, cúirt filíochta, deoir fola

*(Féach freisin Nótaí don Chaighdeán Leathan, lch 7.)

Séimhiú/Loime i ndiaidh Ainmfhocal Iolra dar críoch Consain Chaola

 

·        Séimhiú ar an Aidiacht

Séimhítear aidiacht a cháilíonn ainmfhocal iolra dar críoch consan caol:

               fir mhaithe, báid bheaga

 

·        Séimhiú ar an Ainmfhocal

Nuair a leanann ainmfhocal nó ainm briathartha éiginnte ainmfhocal iolra dar críoch consan caol, moltar an dara hainmfhocal a shéimhiú* ach amháin nuair atá an chéad ainmfhocal ina thréith, ina pháirt de, le haghaidh nó faoi úinéireacht an dara ceann:

ábhair múinteoirí, baill comhairle, comhaid bainisteora, imill bóithre,  sliogáin páiste, tuarastail múinteoirí

*Ach amháin i gcás d, t, s agus f : féach thíos.

 

Rialacha maidir le séimhiú ar fhocail dar tús d, t, s, agus f

 

(a) Séimhítear aidiachtaí dar tús d, t, s, agus f i ndiaidh ainmfhocal iolra dar críoch consain chaola:

bailéid fhada, cinn dhonna, pinn thanaí, teidil shamplacha

 

(b)  Séimhítear ainmfhocail chinnte dar tús d, t, s agus f i ndiaidh ainmfhocal ar bith, uatha nó iolra:

cumainn Shligigh, éin Fhiachra, innill Thomáis, pobail Dhoire

(c)   Ní shéimhítear ainmfhocail éiginnte dar tús d, ts i ndiaidh ainmfhocal iolra dar críoch d, n, t, ls caol:

comhaid dlí, tomhais seomra, eastáit tithíochta

 

(d)  Ní shéimhítear ainmfhocail dar tús f i ndiaidh ainmfhocal

iolra dar críoch consain chaola:*

baill foirne, crainn fuinseoige, comhaid fuaime, imill féir,  turais farraige

 


An Tuiseal Ginideach agus Aonaid Ilfhoclacha

 

·        Aonad trí ainmfhocal éiginnte

Má thagann trí cinn (nó níos mó) d’ainmfhocail éiginnte go díreach i ndiaidh a chéile, moltar iad a scagadh ó thaobh bhrí na n-aonad mar seo thíos:

 

1.      Nuair is aonad brí an chéad phéire ainmfhocal agus go gcáilíonn an tríú hainmfhocal an t-aonad cuirtear na gnáthrialacha i bhfeidhm:

scoil phobail – scoil phobail chathrach

 

2.     Más aonad brí an dara péire ainmfhocal agus gur ainm briathartha nó focal gníomhaíochta an chéad cheann díobh sin, cuirtear sa ghinideach é:

lucht múchta tine, fear rite ráis, fear inste scéil, fear díolta páipéar, scéim rangaithe sonraí, córas bainistíochta sonraí, clár próiseála focal, Modh Anailíse agus Deartha Córas Struchtúra, treoir chuardaigh tábla

 

3.     Más aonad brí an dara péire ainmfhocal agus nach focal gníomaíochta an chéad cheann díobh sin, ní dhéantar infhilleadh ach ar an ainmfhocal deireanach, is é sin, más úinéireacht nó cineál ruda atá á chur in iúl:

bata fear siúil, beannacht bean siúil, doras teach ósta, díon teach pobail, sclátaí dín teach pobail, sos deireadh seachtaine, teach ceann tuí, sciorta ceann easna, geansaí muineál turtair, riarthóir bunachar sonraí, córas bainistíochta bunachar sonraí

Ach más feidhm aidiachtúil atá á cur in iúl, is é sin cineál ruda á shainiú, leanann séimhiú ainmfhocal baininscneach sa chéad áit:

                              léine bhean siúil, scoil cheann tuí

 

·        Ainmfhocal éiginnte agus cáilitheoir faoi réir ag focail éiginnte ghinearálta

Má ghabhann aidiacht, nó ainmfhocal sa ghinideach i gcáil aidiachta, le hainmfhocal éiginnte, moltar an t-ainmfhocal agus an aidiacht a fhágáil gan infhilleadh i ndiaidh na bhfocal saghas, sórt, cineál agus focal a bhfuil an bhrí ghinearálta cineál, méid, cuid, easpa, iomarca leo:

               sórt lá breá, go leor fíon dearg

 

·        Ainmfhocal éiginnte agus cáilitheoir faoi réir ag réamhfhocal comhshuite

Má ghabhann aidiacht, nó ainmfhocal sa ghinideach i gcáil aidiachta, le hainmfhocal éiginnte, moltar an t-ainmfhocal agus an aidiacht a fhágáil gan infhilleadh i ndiaidh réamhfhocail chomhshuite nó réamhfhocail a leanann an ginideach é de ghnáth:

i  ndiaidh breac mór millteach, ar feadh tamall mór, i lár garraí mór, le haghaidh doras gloine, le linn stoirm mhór, i gcaitheamh lá breá, de bharr cogadh fíochmhar,  tar éis geimhreadh fada,  i dtaobh báid bheaga

 

 

 

 

 

 


 

Nótaí don Chaighdeán Leathan

 

Ar mhaithe le simplíocht agus soiléire, fágadh na pointí seo ar lár as an gCaighdeán Cúng, ach aithnítear go bhfuil samplaí mar seo thíos measartha coitianta sa chaint bheo ach nach iad amháin atá le fáil.

 

·        Ainm briathartha nó ainmfhocal gníomhaíochta

 

Cé gur minic nach séimhítear ainmfhocal a leanann agus a bhíonn mar chuspóir nó mar ainmní ag ainm briathartha nó ainmfhocal gníomhaíochta, faightear samplaí dá mhalairt de nós sa chaint bheo i gceantair éagsúla, fiú i ndiaidh ainmfhocal firinscneach:

 

(ag) imirt cártaí agus (ag) imirt chártaí

(ag) baint móna agus (ag) baint mhóna

(ag) cur prátaí agus (ag) cur phrátaí

 

 

·        Séimhiú ar f sa chaint bheo

 

Cé gur minic nach mbíonn séimhiú ar an dara hainmfhocal dar tús f sa chaint bheo, tá samplaí den f séimhithe fanta inti i leaganacha seanbhunaithe chomh maith.  A leithéidí seo:

(ag) baint fhataí, breoiteacht fharraige, cruach fhéir, (ag) sábháil fhéir, cloch fhaobhair, dallóg fhraoigh, oíche fhómhair

 

(Féach freisin 4 thuas.)